Historia

Koniec władzy książąt i baronów

Po śmierci Bolesława Krzywoustego Polska rozpadła się na dzielnice. Jedną z nich był Śląsk, który z upływem czasu uległ podziałowi na niewielkie księstwa. Rządzili w nich suwerenni książęta z piastowskiego rodu, potomkowie Krzywoustego. Na początku XIV stulecia ulegli królowi czeskiemu i złożyli mu hołd lenny. Na skutek tego dzielnica śląska na długi okres czasu znalazła się poza granicami Polski.

Zhołdowani książęta (w księstewkach) i baronowie (w tzw. wolnych państwach stanowych) podlegali kolejno monarchom czeskim, austriackim, a od poł. XVIII w. pruskim. Sprawowali rządy za pomocą powołanego przez siebie aparatu urzędniczego. Ten stary system administrowania państwem, oparty o skostniałe struktury feudalne, był już w XVIII stuleciu anachroniczny i nieefektywny. Nic zatem dziwnego, że Prusacy, po odebraniu Austrii w XVIII w. Śląska, przystąpili na zdobytym terenie do unowocześniania administracji. Pruski król Fryderyk Wielki i jego następcy chcieli bezpośrednio zarządzać państwem, bez „usług pośredników”, jakimi do tej pory byli książęta i baronowie w wolnych państewkach stanowych. Najpierw przekształcono więc zdobyczny Śląsk w królewską prowincję, którą podzielono na dwa departamenty (od 1817r. na trzy rejencje), a te z kolei na królewskie powiaty.

Tak to rozpoczęło się powolne ale konsekwentne ograniczanie dotychczasowej politycznej władzy książąt i baronów śląskich (w tym także panów pszczyńskich). W końcu XIX stulecia utracili oni resztki dawnej władzy na rzecz królewskiej administracji powiatowej Wtedy pozostały im jedynie tytuły i władza w ich prywatnych dobrach.

Obszar „krysu” pszczyńskiego w latach 1742-1816

Powiat pszczyński utworzono w 1742 r. Przez kilkadziesiąt następnych lat (niemiecka nazwa: Kreis Pless, ludowa nazwa: krys pszczyński) obejmował spory szmat Górnego Śląska. Jego wschodnia granica przebiegała wzdłuż Przemszy, natomiast południowa na znacznym odcinku opierała się o Wisłę. Za tymi rzekami były już terytoria Rzeczypospolitej (do czasu pierwszego rozbioru Polski w 1772 r.) oraz Austrii. W obrębie powiatu znajdowały się Mysłowice wraz z okolicznymi wsiami, także wioseczka... Katowice. Wchodziło do niego również niewielkie wodzisławskie państwo stanowe.

W południowo-zachodniej części granica powiatu podchodziła do bram Bogumina i na pewnym odcinku przekraczała Odrę. W pszczyńskim powiecie znalazły się między innymi takie wioski, jak: Chałupki, Bełsznica, Gorzyce, Odra, Olza i Zabełków. Łatwo zauważyć, że obszar tego powiatu był większy niż terytorium pszczyńskiego wolnego państwa stanowego, którym władali dotąd panowie pszczyńscy.

Królewski starosta i jego obowiązki

Pierwszym pszczyńskim królewskim landratem, czyli starostą, król Fryderyk Wielki mianował Maksymiliana Bernarda Leopolda von Skrbeńskiego, właściciela dóbr rycerskich z nadolziańskich Gołkowic, Godowa i późniejszego Skrbeńska. Warto tu poinformować, że funkcję starostów mogli wówczas sprawować wyłącznie zasiedziali na terenie danego powiatu posiadacze ziemscy. Nieposesjonaci nie byli na to stanowisko brani pod uwagę.

Do najważniejszego zadania starosty należało ściąganie podatków i odprowadzanie ich do skarbca królewskiego. Oprócz tego obarczono go sprawami policyjnymi, trudnym problemem zapewnienia właściwego poziomu zdrowia ludności oraz budownictwem. Żeby zadania te mogły być wykonane, instrukcja królewska z 20 marca 1743 roku dodała mu takich oto urzędników królewskich: powiatowego poborcę podatkowego (Kreis Steuer Einnehmer), królewskiego pisarza powiatowego (Kreis Schreiber), lekarza powiatowego (Kreis Physikus), budowniczego powiatowego (Kreis Maurer und Zimmermeister) oraz komisarzy odpowiadających za sprawy wojskowe (Landdragoner i Marschkomisarz).

Początkowo Skrbeński nie był w stanie należycie wywiązać się z wyznaczonych mu obowiązków, gdyż bezskuteczne wojny Austrii o odzyskanie Śląska były wznawiane i ciągnęły się przez kilkanaście lat.

W latach 1817-1922

Do czasów napoleońskich królewski powiat pszczyński utrzymał się w granicach z 1742 r. Zmiana nastąpiła dopiero w latach 1816-17 i wówczas jego obszar został znacznie okrojony. Do powiatu bytomskiego odeszły wtedy Mysłowice z Brzezinką, Brzęczkowicami, Słupną, Janowem, Roździeniem, Szopienicami, Katowicami, Brynowem, Bogucicami i Załężem. Natomiast okręg wodzisławski przekazano do nowoutworzonego powiatu rybnickiego. W pomniejszonym powiecie pszczyńskim istniało w 1817 r. 108 wsi, dwa miasta (Pszczyna i Mikołów) oraz jedna miejscowość o randze osady targowej (Bieruń). Mieszkańców było zaledwie 37 tys., z czego 4,4 tys. stanowili ewangelicy. Żydów w owym czasie nie było jeszcze wielu, niespełna setka.

Po wspomnianej reorganizacji rejencja opolska składała się z 16 powiatów. Wśród nich obszarem górował powiat opolski obejmujący 20 mil2. Powiat pszczyński, ze swymi 19 milami2, plasował się na drugim miejscu. W latach 1817-1865 liczba ludności w powiecie wzrosła o ponad 100% i wynosiła 77 tysięcy. Pszczyna, miasto powiatowe, liczyła w roku 1865 niespełna 2 tys. mieszczan plus... 230 pruskich żołnierzy. Urzędowe statystyki podały, iż w całym powiecie znajdowało się wtedy nieco ponad 8 tys. Niemców.

Wzmocnienie pozycji starosty

Po zwycięstwie nad Francją (wojna 1870/1871) nastąpiło zjednoczenie Niemiec, a król pruski został jednocześnie cesarzem Rzeszy. 13 XII 1872 roku Prusy wydały kolejną ustawę modernizującą ustrój powiatów. Odebrała ona baronom i książętom resztki dawnej władzy. Wioski same w tajnych wyborach wybierały swych wójtów, których następnie zatwierdzał jedynie starosta. Książę nie miał już w tej kwestii nic do powiedzenia. Zadania policyjne rozdzielono królewskim urzędom okręgowym (Amtsbezirke). Na terenie dzisiejszego powiatu istniały one w Mizerowie, Pawłowicach i Pszczynie. W skład takiego okręgu wchodziło po kilka wsi. Landrata nadal mianował król na wniosek sejmiku powiatowego. Funkcję tę, jak dotąd, mógł pełnić wyłącznie właściciel ziemski, który przed nominacją zamieszkiwał w powiecie przez co najmniej jeden rok. Powiat pszczyński w granicach z 1817 przetrwał do roku 1922. Władze pruskie nie były bowiem skore do częstych zmian granic administracyjnych, albowiem obawiały się związanych z tym kosztów i zamieszania.

Lata 1922-1939

Po powstaniach śląskich i plebiscycie wschodnia część Górnego Śląska (a więc i ziemia pszczyńska) włączona została w 1922r. do odrodzonej Rzeczypospolitej. Starostą pszczyńskim został wówczas znany pszczyński adwokat dr Franciszek Lerch. W skład powiatu wchodziły 3 miasta (Pszczyna, Mikołów, Bieruń) oraz 93 wsie. Władze Rzeczypospolitej zachowały granice powiatu oraz stary pruski podział na gminy wiejskie. Każda wioska, nawet mała, tworzyła odrębną gminę z własnym wójtem. Granica powiatu podchodziła w tym czasie do Katowic i Mysłowic. W 1924 roku doszły do niego Paniowy, które uprzednio należały do powiatu zabrskiego, a odpadła niewielka Nowa Wieś (w pobliżu Paniów) oraz Ligota, która odtąd jest dzielnicą Katowic.

Powierzchnia powiatu wynosiła w tym czasie 1069,2 km2 (25,4% województwa, nasz powiat był w nim obszarowo największy). Na jego terytorium mieszkało 162 tysiące osób (12,5% mieszkańców województwa).

Spis z 1931 r. wykazał, że najludniejszym miastem w powiecie był Mikołów (12 tys.). Pszczyna miała w tym czasie zaledwie 7,2 tys., zaś Bieruń Stary 3 tys. mieszkańców. Zadziwić może to, że więcej od stolicy powiatu posiadały ludności wioski (gminy): Tychy (9 tys.), Piotrowice (8 tys.). Najmniejszymi gminami były: Zawadka k. Góry (245) i Królówka (271).

Podział powiatu w 1954 r.

W czasie II wojny światowej Niemcy nie zmieniali granic powiatu. Starostą w czasie okupacji był von Derschau.
Na przełomie stycznia i lutego 1945r., gdy jeszcze połowa powiatu znajdowała się w rękach niemieckich, gen. Aleksander Zawadzki powierzył pełnienie obowiązków pszczyńskiego starosty Michałowi Pankowi, przedwojennemu działaczowi komunistycznemu z Zagłębia Dąbrowskiego. Początkowo urzędował on w Mikołowie. Do Pszczyny przybył 10 lutego, a więc po opuszczeniu tego miasta przez wojska niemieckie.

Przez pierwszych sześć powojennych lat zachowano granice powiatu z okresu przedwojennego. W 1951r. nastąpiło odłączenie od niego Piotrowic i włączenie tej miejscowości do Katowic.

Istotniejsze zmiany nastąpiły w 1954 roku. Wówczas od powiatu oderwano jego uprzemysłowioną północną część tworząc z niej odrębny powiat tyski. Ale to nie wszystko. Do powiatu rybnickiego odłączono Szeroką i Borynię, natomiast do nowoutworzonego powiatu wodzisławskiego odeszły Bzie Górne, Bzie Dolne, Bzie Zameckie. Powiat pszczyński posiadał odtąd mniej więcej połowę powierzchni z 1953 r.

W roku 1975 powiaty zostały w Polsce zlikwidowane. Zostawiono gminy zbiorcze i województwa. Przy tym liczba tych ostatnich wzrosła do 49.

Odtworzenie powiatu w 1999 r.

Z dniem 1 stycznia 1999r. ponownie utworzono powiaty. Pierwszym Starostą odtworzonego powiatu został Henryk Kolarczyk, natomiast Przewodniczącym Rady Powiatu Pszczyńskiego Bronisław Gembalczyk.

Odrodzony powiat nie posiada granic z lat 1954-1975. Nie włączono bowiem do niego dawnej gminy zbiorczej Bojszowy (sołectwa: Bojszowy, Bojszowy Nowe, Międzyrzecze, Świerczyniec, Jedlina, w sumie ponad 34 km2 i ok. 6 tys. mieszkańców). Wspomniana gmina wchodzi w skład nowoutworzonego maleńkiego ziemskiego powiatu tyskiego. Obecnie, tzn. w 2001 r., powiat pszczyński zajmuje 473,5 km2 powierzchni i zamieszkuje go około 104 tys. mieszkańców.

tekst: Zygmunt J. Orlik